جزيره 500 ميليارد توماني و نگراني براي مرجان‌های کیش
گزارش ویژه درباره ساخت جزيره مصنوعي در نزديکي جزيره و بعضي دغدغه‌هاي زيست‌محيطي +پاسخ مسئولان منطقه آزاد کيش
کيش صاحب جزيره مصنوعي مي‌شود. خبري که هشت شهريور رسانه‌اي شد و از امضاي تفاهمنامه‌اي صحبت به ميان آمد که به واسطه آن تا دو سال آينده جزيره‌اي با ابعاد 500هزار مترمربع در کنار کشتي يوناني، شهر زيرزميني کاريز… خودنمايي خواهد کرد تا بهانه‌اي باشد براي جذب گردشگر؛ جزيره‌اي با کاربردهاي مسکوني و تفريحي و همينطور اهداف توريستي – اقتصادي. گفته مي‌شود لايروبي حوضچه شرقي بندر تجاري کيش هم بخشي از اين تفاهمنامه است.
ماجرای جزایر مصنوعی در ایران به سال‌ها قبل برمی‌گردد؛ یعنی دهه 80، زمانی که ساخت «جزیره فروهر» در سیراف سروصدای زیادی به پا کرد و در میان گفته‌ها و شنیده‌ها از جزیره‌ای صحبت به میان آمد که قرار بود هفت سال آینده در کنار کشتی یونانی سر از زیر آب بیرون بیاورد؛ زمانی که محمدباقر نبوی، معاون محیطزیست دریایی سازمان حفاظت محیطزیست وقت، در مورد آن چنین گفته بود: «براساس برنامه‌ریزی‌ها در شمال غرب جزیره کیش، بالاتر از کشتی یونانی در کمتر از هفت سال جزیره‌ای مصنوعی با مساحتی حدود 405 هکتار سر از آب بیرون می‌آورد که قطب توریستی- اقتصادی منطقه می‌شود اما این جزیره مصنوعی تاثیرات منفی بسیاری بر زیستگاه بی‌نظیر مرجانی این جزیره می‌گذارد.»
حالا در اواخر دهه 90 قرار است این جزیره در دو سال آینده در کنار سایر جاذبه‌های کیش دیده شود و این در حالی است که ابهامات زیادی بی‌جواب مانده‌اند؛ اینکه مرجان‌ها جان سالم به در خواهند برد؟ ماهی‌ها و گونه‌های مختلف گیاهی به چه سرنوشتی دچار خواهند شد؟ آیا فرصت‌ها و منابع به وجود آمده به واسطه جزیره پاسخگوی آسیب‌های محیط زیستی احتمالی خواهند بود؟ و هزاران سوالی که انتظار می‌رود قبل از شروع پروژه پاسخ شفافی به آنها داده شود.
چرا جزيره مصنوعی؟
جزیره کیش در میان آب‌های خلیج‌‌فارس به دلیل ظرفیت‌های گردشگری یکی از مکان‌های مهم است و همین اهمیت سبب شده برای حفظ زیبایی‌ها و جاذبه‌های گردشگری جزیره در حفظ زیست‌بوم آن تلاش شود تا آیندگان هم از زیبایی‌ها و درآمدهای آن بی‌نصیب نمانند؛ اما با مطرح‌شدن هر طرح و پروژه‌ای این نگرانی به وجود می‌آید که مبادا حفظ این ظرفیت‌ها و جاذبه‌ها به خطر بیفتد.
پروین فرشچی، معاون پیشین محیط زیست دریایی سازمان محیط زیست، در مورد جزیره مصنوعی که قرار است در جزیره کیش ساخته شود به «شهروند» می‌گوید: «جزیره مصنوعی پدیده‌ای است که در کشورهای دیگر هم وجود دارد اما جزیره مصنوعی هم مانند هر پدیده انسان‌ساز نیازمند پژوهش بسیار و عمیق است؛ به طوری که باید از ابعاد گوناگون مورد توجه قرار گیرد. جزیره مصنوعی در کیش پروژه‌ای است که از آن صحبت می‌شود اما به‌شخصه طرحی که در این زمینه عرضه شده را در اختیار ندارم تا به واسطه آن در مورد ابعاد مختلف این پروژه نظر بدهم، البته در این میان موضوعی که اهمیت دارد، این است که سازمان محیط زیست به عنوان متولی باید تمام شرایط ایجاد چنین جزیره‌ای را در نظر بگیرد؛ ابعاد جزیره، جانمایی، دلایل اجرایی‌شدن چنین پروژه‌ای و اینکه قرار است استقراریابی آن چگونه باشد.»
خلیج فارس بیش از 600 گونه از جانوران آبزی ازجمله 500 گونه ماهی، 15 گونه میگو و 5 گونه نادر لاک‌پشت دریایی و البته آب‌سنگ‌های مرجانی، جوامع جلبکی، درختان حرا و مانگرو را در خود جای داده و ساخت جزیره مصنوعی حالا نگرانی‌هایی را برای زیستگاه جانوری و حیات گیاهی آن ایجاد کرده است. فرشچی در مورد اینکه گفته می‌شود جزیره مصنوعی به جذب گردشگر کمک خواهد کرد، می‌گوید: «یکی از جاذبه‌های کیش مرجان‌ها هستند و می‌توانند جاذبه توریستی ایجاد کنند و سوالی که پیش می‌آید این است که چه لزومی به ساختن چنین جزیره‌ای وجود دارد؟ البته استقرار جزیره از نظر جغرافیایی هم اهمیت بالایی دارد و در این مورد اطلاعاتی در دست نیست؛ اینکه قرار است جزیره در چه بستری استقرار بیابد. اینها مواردی‌اند که سازمان محیط زیست باید خواهان آن از مجریان پروژه باشد.»
پروین فرشچی، معاون پیشین محیطزیست دریایی سازمان محیطزیست: «جزیره مصنوعی پدیده‌ای است که در کشورهای دیگر هم وجود دارد اما جزیره مصنوعی هم مانند هر پدیده انسان‌ساز نیازمند پژوهش بسیار و عمیق است؛ به طوری که باید از ابعاد گوناگون مورد توجه قرار گیرد. سازمان محیط زیست به عنوان متولی باید تمام شرایط ایجاد چنین جزیره‌ای را در نظر بگیرد؛ ابعاد جزیره، جانمایی، دلایل اجرایی‌شدن چنین پروژه‌ای و اینکه قرار است استقراریابی آن چگونه باشد.»
وقتی صحبت از جزیره مصنوعی می‌شود، طرفداران پروژه‌هایی از این دست از جزایر مصنوعی دوبی می‌گویند در حالی که کمتر به این مسأله اشاره می‌شود که ساخت جزایر مصنوعی کشور امارات و فعالیت‌های انسانی در بخش‌های جنوب باختری خلیج فارس منجر به تجمع رسوب، تغییر در خط ساحلی، ریخت‌شناسی ساحل، شیب ساحل، ژرفای آب و گسترش ساحل به سمت دریا شده است. معاون پیشین محیط زیست دریایی سازمان محیط زیست در پاسخ به این سوال که با محاسبه و در نظر گرفتن همه موارد، این احتمال وجود دارد که جزیره ساخته‌شده آسیب محیط زیستی داشته باشد، می‌گوید: «در اجرایی‌کردن چنین پروژه‌هایی باید تک‌تک موارد مورد توجه قرار گیرد، اینکه روی مرجان‌ها نباشد و روی بستری مناسب جاگیری شود. وسعت جزیره هم اهمیت زیادی دارد. بی‌شک جزیره در دریا خواهد بود، قرار است این طرح کجا اجرایی شود؟ و آیا سازمان مجوز آن را صادر کرده یا خیر؟ علف‌های دریایی و زیستگاه سایر گونه‌های گیاهی و جانوری هم اهمیت دارند. باید در مورد تک‌تک این مسائل مطالعه شود.» فرشچی با طرح این سوال که چرا کیش؟ ادامه می‌دهد: «در مورد این طرح از برنامه‌های اقتصادی و گردشگری صحبت شده در حالی که کیش مرجان‌ها را دارد و می‌تواند به تنهایی جاذبه گردشگری جزیره باشد. هر پروژه اهدافی دارد که دنبال می‌کند باید دید این اهداف تا چه حد هزینه‌بر است؛ به‌خصوص از بعد زیست‌محیطی. این برنامه می‌تواند جای دیگری عملی شود. کیش جزایر غیرمسکونی‌ای دارد که می‌توان از آنها استفاده کرد؛ جزایری که آسیب کمتری هم خواهند داشت. ما مخالف توسعه نیستیم.»
از کارشناسان کمک بگيريم
جزیره مصنوعی کیش در روزهای اخیر سروصدای زیادی به پا کرده و مخالفان از دغدغه‌های محیط زیستی گفته‌اند و پای این سوال را به میان کشیده‌اند که با وجود جزیره‌های طبیعی کیش چه ضرورتی به ساخت جزیره مصنوعی است؛ البته سعیدرضا مختاری، مدیرعامل گروه تخصصی ویژه دریایی قرارگاه خاتم، در گفت‌وگو با خبرگزاری فارس دلیل اصلی تفاهمنامه را لایروبی حوضچه شرقی بندر تجاری کیش اعلام کرده است: «با وجود اتمام ساخت اسکله 35000 تنی امکان بهره‌برداری از این زیرساخت مهم و استراتژیک جزیره کیش در حال حاضر وجود ندارد؛ زیرا عمق موجود حوضچه در حال حاضر دو متر بوده و عمق مورد نیاز جهت پهلودهی شناورهای 35000 تنی، حدود 12 متر است. طرح نهایی حوضچه در آینده برای پهلودهی شناورهای 50000 تنی در نظرگرفته شده که برای این منظور آبخور 14 متری باید تأمین شود و در راستای عملیاتی‌سازی این اسکله در حال حاضر حوضچه نیازمند 3میلیون مترمکعب لایروبی است.» مختاری درباره ساخت جزیره مصنوعی گفته است: «مهمترین چالش در پروژه‌های لایروبی انتقال و تخلیه مصالح حاصل از لایروبی است که انتقال آن ضمن اثرات مخرب زیست‌محیطی، هزینه‌های سنگین در بر خواهد داشت؛ به همین منظور در این پروژه با استفاده از مصالح حاصل از لایروبی در جهت بهینه‌سازی اقتصادی، استحصال زمین جهت احداث جزیره مصنوعی در دستور کار قرار گرفته است.»
خلیج فارس بیش از 600 گونه از جانوران آبزی ازجمله 500 گونه ماهی، 15 گونه میگو و 5 گونه نادر لاک‌پشت دریایی و البته آب‌سنگ‌های مرجانی، جوامع جلبکی، درختان حرا و مانگرو را در خود جای داده و ساخت جزیره مصنوعی حالا نگرانی‌هایی را برای زیستگاه جانوری و حیات گیاهی آن ایجاد کرده است
با همه اینها نظرات مختلف در این‌باره هنوز به جاست. مهناز میرزاابراهیم‌طهرانی، استاد علوم و فنون دریایی درباره جزیره مصنوعی کیش به «شهروند» می‌گوید: «موضوع جزیره مصنوعی نیازمند بررسی است، البته با توجه به رویکرد توسعه پایدار که باید همه ارکان مربوط به توسعه اقتصادی و بحث حفاظت از محیط زیست و عدالت اجتماعی به طور همزمان در نظر گرفته شود، نمی‌توان جلوی توسعه اقتصادی را گرفت؛ چون مجبوریم همگام با کشورهای پیشرفته جلو برویم اگر چه باید به این موضوع هم اشاره کرد که هر توسعه و رشدی می‌تواند آسیبی را متوجه محیط زیست کند، البته به همین منظور مباحث توسعه پایدار شکل گرفته تا رشد و توسعه در جهتی باشد که کمترین آسیب را به محیط زیست وارد کند.»
میرزا ابراهیم طهرانی در ادامه به مواردی اشاره می‌کند که می‌تواند آسیب‌های محیط زیستی را کاهش دهد: «استفاده از متریال دوستدار طبیعت، بهره‌بردن از مواد قابل تجدید، مدیریت مواد زاید و همین‌طور مدیریت انرژی مواردی است که نباید بی‌اعتنا از کنار آنها گذشت. واقعیت غیرقابل انکار این است که اگر بخواهیم همگام با کشورهای پیشرفته قدم برداریم، نیازمند گام برداشتن در مسیر توسعه هستیم.»
این استاد علوم و فنون دریایی توجه به حوزه گردشگری را از الزامات امروز می‌داند: «گردشگری جزو حوزه‌هایی است که در کشور ما مغفول مانده و نیازمند توجه بیشتر به آن هستیم. به همین منظور پرداختن به فعالیت‌هایی از این دست می‌تواند راهگشا باشد. واقعیت امر این است هر فعالیتی که انسان روی زمین انجام می‌دهد، تأثیر مستقیم و غیرمستقیم بر محیط زیست می‌گذارد و بشر ناگزیر از آنهاست و تنها می‌توان آنها را مدیریت کرد.» میرزا ابراهیم طهرانی توسعه را بخش لاینفک جامعه امروزی می‌داند: «هر طرحی در مسیر توسعه آسیب‌هایی را متوجه محیط زیست و… می‌کند و تنها راه حل، مدیریت کردن آنها به منظور به حداقل رساندن این آسیب‌هاست. در ساخت جزیره مصنوعی باید مباحث محیط زیستی در اولویت قرار داده شود و هزینه‌ها و فرصت‌های این طرح واکاوی شود. در مورد جزیره مصنوعی کیش هم باید مطالعات و بررسی‌های لازم صورت بگیرد تا این طرح علمی‌تر و حساب‌شده‌تر به مرحله اجرا برسد. در این مورد می‌توان از کارشناسان اقتصاد محیط زیست کمک گرفت تا با ارزش‌گذاری این طرح مشخص شود چنین طرح اقتصادی‌ای به‌صرفه است و می‌توان روی آن سرمایه‌گذاری کرد یا خیر.»
هر طرحی در مسیر توسعه آسیب‌هایی را متوجه محیط زیست و… می‌کند و تنها راه حل، مدیریت کردن آنها به منظور به حداقل رساندن این آسیب‌هاست. در ساخت جزیره مصنوعی باید مباحث محیط زیستی در اولویت قرار داده شود و هزینه‌ها و فرصت‌های این طرح واکاوی شود
جزایر مصنوعی شناخته‌شده
جزایر مصنوعی پدیده دست‌ساز بشر است که به پشتوانه تکنیک‌ها و فناوری ساخته می‌شود تا شهرها گسترش یابد و فرودگاه‌ها و بنادر تأسیس شود، اگرچه گاهی اوقات هم هدف از ساخت آنها ایجاد مقاصد گردشگری و ایجاد مناطق حفاظت‌شده حیات‌وحش است. «نخل جمیرا»، جزیره‌ای زیبا در سواحل دوبی است که توسط شرکت نخیل ساخته شده؛ جزیره‌ای که از سه بخش تنه، تاج و هلالی تشکیل شده و مرکز تجمع هتل‌های ساحلی پنج‌ستاره و ویلاهاست. شرکت نخیل مجمع‌الجزایر را در سواحل دوبی ساخته؛ جزایر کوچکی به شکل قاره‌های مختلف که تنها می‌توان با بالگرد یا قایق به آن دسترسی یافت. «مروارید» قطر هم یکی از جزایر مصنوعی است که در نزدیکی دوحه، پایتخت قطر ساخته شده است؛ جزیره‌ای با 4میلیون مترمربع مساحت که حدود 5هزار نفر در آن سکونت دارند. «برج العرب» دوبی هم در جزیره‌ای مصنوعی در ساحل جمیرا ساخته شده و حالا به‌عنوان بلندترین هتل دنیا شناخته می‌شود. ساخت این جزیره مثلثی‌شکل در سال 1994 شروع شد و دو سال طول کشید.
اتریش هم یکی از کشورهایی است که جزیره‌ای مصنوعی را در وین ساخته است؛ مجموعه بی‌نظیری از رستوران‌ها و کافه‌ها که امکانات ورزشی متعددی را هم در کنار خود می‌بیند. هدف از ساخت این جزیره حفاظت در برابر سیل بوده است. یکی از برجسته‌ترین جزایر مصنوعی مخصوص فلوریدا است؛ جزیره ونتین. این جزیره از مجموعه چند جزیره در سال 1920 ساخته شده است. ژاپن هم یکی از مهمترین فرودگاه‌هایش را در جزیره‌ای مصنوعی در مرکز خلیج اوساکا ساخته است. این فرودگاه در سپتامبر 1994 ساخته شده است. «جزیره دره‌البحرین» بعد از جزایر امواج، بزرگترین جزیره مصنوعی بحرین است. این جزیره شامل هتل‌های پنج‌ستاره، زمین گلف، پل‌های متعدد و یک تفرجگاه ساحلی است. «جزایر امواج» هم مجموعه‌ای از جزایر مصنوعی است؛ مجموعه‌ای که خانه‌های مسکونی، مراکز تجاری، هتل‌ها و یک تفرجگاه ساحلی را در مساحتی در حدود دومیلیون و هفتصد و نود هزار مترمربع دربرگرفته است. جزیره «تیلافوشی» مالدیو از صخره‌های مرجانی کم‌عمق تشکیل شده است. هدف از ساخت این جزیره حل مشکل جمع‌آوری زباله بود و حالا این جزیره محل جمع‌آوری بیش از 300تن زباله است.
معاون عمرانی و زيربنايی سازمان منطقه آزاد کيش در گفت‌وگو با «شهروندآنلاین»:
شهر بدون پلاستيک مهمتر است يا جابه‌جا کردن 500 مرجان؟
مصطفي خانزادي، معاون عمراني و زيربنايي سازمان منطقه آزاد کيش در گفت‌وگو با «شهروند» از ناگزير بودن استحصال زمين در جزيره کيش مي‌گويد؛ زميني که قرار است از گل‌ولاي باقيمانده از لايروبي براي ايجاد آبخور اسکله ايجاد شود و در آينده با هتل‌ها و رستوران‌ها در جذب گردشگران کمک کند.
![]()
ايده ساخت جزيره مصنوعي در کيش از کجا نشأت گرفته است؟
جزيره مصنوعي چيز جديدي در ايران و دنيا نيست که تا اين حد سروصدا به‌پا کرده است. ما در ايران قبل از اين، ده‌ها مورد استحصال زمين داشته‌ايم. در بندر شهيد رجايي و شهيد بهشتي چابهار هم استحصال زمين اجرايي شده و در همين کيش هم دو مورد استحصال زمين را تجربه کرده‌ايم.- چه الزامي باعث شده مسأله استحصال زمين دوباره در کيش مطرح شود؟
يکي از کاربري‌هاي تعريف‌شده براي کيش تجاري و گردشگري بودن است، به همين منظور اسکله‌اي 35هزار تني در کيش با صرف ميلياردها تومان ساخته شده و متاسفانه امکان بهره‌برداري از آن وجود ندارد و براي مهياشدن شرايط، نيازمند لايروبي هستيم. درواقع براي پهلو گرفتن کشتي‌هاي بزرگ تجاري، اسکله نيازمند عمق 11تا14متري است تا به اصلاح آبخور کشتي‌ها درست شود و اين درحالي است که درحال حاضر عمق موجود در بعضي مکان‌ها به دو متر مي‌رسد، بنابراين براي به دست آوردن عمق مورد نياز بايد لايروبي صورت بگيرد. در حقيقت ما ناگزير به لايروبي هستيم. - در ميان مباحث لايروبي و ضرورت فعاليت اسکله به منظور مصارف تجاري، ساخت جزيره مصنوعي چه اهميتي دارد؟
در هر لايروبي مقدار قابل توجهي گل‌ولاي باقي مي‌ماند، اينها را بايد کجا ريخت؟ جزيره کيش 90کيلومتر مربع مساحت دارد؛ اراضي ارزشمندي که نمي‌توان چندهکتار آن را با گل‌ولاي اشغال کرد. زمين‌هايي که متري 7 تا 10ميليون قيمت دارد. در چنين زمين ارزشمندي نخاله بريزيم؟ - روش‌هاي ديگري براي استفاده از گل‌ولاي لايروبي وجود ندارد تا آسيب زيست‌محيطي کمتري داشته باشد؟
گل‌ولاي استخراج شده وزن کمي دارد، با باد به راحتي جابه‌جا و در سطح شهر پخش مي‌شود که هم تهديد بهداشتي و هم زيست‌محيطي براي ساکنان به شمار مي‌رود. چنين تجربه‌اي را در بندر چارک و شهيد بهشتي داشتيم. راه ديگر اين است که اين مواد را به بندر چارک منتقل کنيم که همان تهديدات زيست‌محيطي و بهداشتي را دربردارد، درحالي‌که هزينه حمل اين نخاله‌ها هم بحث قابل تاملي است – مواد استخراج‌شده در اين لايروبي در حدود 3 تا 3.5مترمکعب است- و در حقيقت ريختن اين مواد در اراضي کيش از نظر زيست‌محيطي اشتباه است. - پس ساخت جزيره مصنوعي به‌صرفه‌ترين راهکار است؟
بحث به‌صرفه بودن ساخت جزيره نيست. ساخت جزيره مصنوعي هدف ما نبوده، اما در پيدا کردن راه حل براي مواد استخراج‌شده لايروبي به فکر استحصال زمين افتاديم. کيش قرار است قطب گردشگري باشد، به همين منظور اين اراضي مي‌تواند جاي مناسبي براي ساخت هتل و رستوران باشد و در جذب گردشگر به کيش کمک کند. - هزينه ساخت جزيره مصنوعي چه ميزان برآورد شده است؟
اين جزيره حدود 50هکتار مساحت دارد و هزينه اوليه برآورد شده براي آن حدود 500ميليارد تومان است. اين جزيره قرار است تفريحي و گردشگري باشد که اگر راه بيفتد رونق اقتصادي خوبي براي جزيره خواهد بود. - گفته مي‌شود ساخت اين جزيره تهديدي براي مرجان‌ها و علف‌هاي دريايي است.
ما بحث مرجان‌ها را در اين طرح نداريم، چون بخش عمده بستر اين جزيره ماسه‌اي است و اصلا مرجان وجود ندارد. درواقع بستر اين منطقه قبلا از بين رفته بود. تمام مراحل اين طرح حساب‌شده و با مطالعه پيش مي‌رود. به‌عنوان مثال براي مکان‌يابي جزيره سه‌ماه مطالعه داشته‌ايم تا کمترين آسيب را در پي داشته باشد يا برخي از اساتيد مجرب دانشگاه علم و صنعت تحقيقات مفصلي براي جانمايي جزيره انجام داده‌اند. مشاور مورد تأييد سازمان محيط زيست هشت‌ماه در اين زمينه تحقيق کرده است.10ماه پيش، هيأت‌مديره تصويب کرد در کنار مشاوران از مشاور خارجي استفاده شود تا تمام آسيب‌ها به حداقل برسد، البته به دليل تحريم‌ها نتوانستيم از مشاوران خارجي استفاده کنيم. مگر مي‌شود کار خيانت‌آميزي انجام بدهيم؟ متاسفانه چون از طرف رسانه‌هاي خارجي، موضوع سياسي اعلام شد، عده‌اي روي اين موج قرار گرفته و انتقاد کرده‌اند. انتقاد خوب است، البته به اين شرط که مبتني بر آگاهي باشد. قطعا مسائل زيست‌محيطي دغدغه ماست و در اولويت تصميمات ما قرار دارد. - اجرايي کردن اين طرح به‌صرفه است؟
اين استحصال زمين براي کيش آورده‌هاي زيادي دارد. ما مي‌خواهيم کيش را به شهر بدون پلاستيک تبديل کنيم. اين از نظر زيست‌محيطي مهمتر است يا بر فرض جابه‌جا کردن 500 مرجان؟ دوستاني که دغدغه محيط زيستي دارند، بهتر است بدانند در حال حاضر بازي‌هاي دريايي کيش آسيب بيشتري مي‌زند و آسيب اين جزيره يک‌صدم آنها هم نيست.
ايده ساخت جزيره مصنوعي در کيش از کجا نشأت گرفته است؟